روی

عنصر روي از اوايل دهه 1900 به عنوان يك ماده مغذي شناخته شد. گرچه از اوايل دهه 1900، روي (Zinc; Zin) به عنوان يك ماده مغذي شنـاخته شـده است. امـــروزه كمبــود روي يكي از مشكلات تغذيه اي افراد كشورهاي كم درآمد است.

اولين تحقيقات كمبود روي در انسان مربوط به اواخر دهه 1950 و اوايل دهه 1960 انجام شد كه نشان داد تعويق رشد، ضايعات پوستي، نارسايي بلوغ جنسي در نوجوانان پسر ايراني و مصري مربوط به كمبود روي است. نتايج تحقيقات متعددي نشان داده است كه مكمل روي موجب افزايش رشد در كودكان كوتاه قد گرديده و همچنين موجب كاهش عفونت هاي معمول دوران كودكي نظير اسهال و پنوموني مي گردد.مقدار روي در بدن 5/1 تا 5/2 گرم است و بخش اعظم آن در عضلات، استخوان ها و كبد تجمع يافته و بخش كوچكي نيز در ناخن، پوست و مو يافت مي شود. عنصر روي در بدن نقش مهمي در ساختمان بيش از 300 آنزيم دارد و كمبود آن مي تواند اختلالات متعددي در متابوليسم و عملكرد ارگان ها ايجاد نمايد. بافت هايي كه سرعت تقسيم سلولي و باز گردش آن ها زياد است از جمله سيستم ايمني و دستگاه گوارش در مقايسه با ساير بافت ها بيشتر تحت تاثير قرار مي گيرند. مكانيسم عمل ريزمغذي روي شامل تاثير بر سنتز DNA، سنتز RNA و تقسيم سلولي است و همچنين با هورمون هاي مهم رشد استخوان نظير سوماتومدين C، استئوكالسين، تستوسترون، هورمون هاي تيروئيدي و انسولين تاثير متقابل دارد. عنصر روي اساسا" به سوخت و ساز استخوان مرتبط مي شود بنابراين تاثير منفي بر رشد و نمو دارد. غلظت روي در استخوان در مقايسه با ساير بافت ها بسيار بيشتر است. عنصر روي تاثير ويتامين D را در سوخت و ساز استخوان از طريق فعال سازي سنتز DNA در سلول هاي استخواني افزايش مي دهد. نياز به عنصر روي در دوران كودكي به علت رشد سريع حياتي است. ديده شده است كه مكمل روي تاثير مثبتي بر رشد كودكان دچار كوتاه قدي تغذيه اي داشته است. از ديگر نقش هاي روي مواردي مانند توليد مثل، سلامت پوست، نمو عصبي رفتاري، و مقاومت بدن در برابر ابتلا به بيماري ها است.

منابع غذايي روي چه هستند

: روي در تمام مواد غذايي حيواني و گياهي كه منبع خوب پروتئين هستند، وجود دارد. منابع غني روي عبارتند از صدف، جگر و انواع گوشت ها به ويژه گوشت قرمز (گوشت مرغ و ماهي هم حاوي روي هستند اما ميزان روي در گوشت قرمز بيشتر است)، تخم مرغ، حبوبات مانند لوبيا و عدس، غلات سبوس دار، شير و مواد لبني، انواع مغزها مانند بادام زميني، گردو، بادام و فندق. به طور كلي قابليت جذب روي از منابع حيواني بيشتر از منابع گياهي است و در صورتي كه قسمت اعظم روي دريافتي از منابع گياهي تامين شود نياز به اين ريزمغذي افزايش مي يابد. به طور كلي قابليت جذب روي از گوشت 4 برابر غلات است. فيبر و فيتات از مهمترين عوامل كاهش جذب روي ازرژيم غذايي هستند و در صورتي كه مقدار كمي پروتئين حيواني در وعده غذايي وجود داشته باشد، جذب روي از غذاهاي حاوي فيتات افزايش مي يابد.

ميزان جذب روي بسته به وضعيت روي فرد از 15 تا 40 درصد متفاوت است. در افرادي كه دچار كمبود روي هستند ميزان جذب روي افزايش مي يابد. جذب روي در دوران بارداري و شيردهي نيز افزايش مي يابد.

ميزان توصيه شده مصرف روزانه روي چقدر است:

RDA مصرف 15 ميلي گرم در روز را براي مردان بزرگسال و نوجوان پيشنهاد كرده است. با توجه به وزن كمتر زنان بزرگسال و جوان اين ميزان براي آن ها 12 ميلي گرم در روز است. براي كودكان ميزان RDA، 6 ميلي گرم در روز است اما با توجه به تنوع در اين گروه، RDA، 10 ميلي گرم را پيشنهاد کرده است. ميزان RDA براي نوزادان و در سال اول زندگي 5 ميلي گرم در روز است.

جذب روي:

تعادل روي توسط جذب و دفع آن از روده حفظ مي شود و جذب به وسيله عمل انتشار و توسط يك حامل انجام مي گيرد اين عمل تحت كنترل هموستاتيك مي باشد و ميزان روي موجود در رژيم غذايي و حضور مواد دخالت كننده در جذب آن موثر است. بيماري هاي روده اي مانند بيماري كرون باعث اختلال در جذب روي مي شود.

حامل اصلي روي در پلاسما آلبومين مي باشد اگر چه مقداري از آن به وسيله ترانسفرين و آلفا 2 ماكروگلوبين حمل مي شود. بيشتر روي موجود در خون در اريتروسيت ها و لكوسيت ها قرار دارد. روي موجود در پلاسما از لحاظ متابوليكي فعال بوده و تحت تاثير فاكتورهاي فيزيولوژيكي مانند آسيب يا التهاب مي باشد.

عوامل موثر بر جذب روي كدام است:

عوامل متعددي ممكن است موجب كاهش جذب روی مي شوند. فيتات ها جذب روي را كاهش مي دهند اما تانن اثر كاهش دهندگي بر جذب روي ندارد. (تانن از كاهش دهنده هاي مهم جذب آهن است). مس و كادميوم از نظر پروتئين حامل، مشابه روي هستند در جذب با روي رقابت مي كنند. دريافت بالاي آهن و كلسيم نيز جذب روي را كاهش مي دهد. اسيد فوليك نيز در صورتي كه دريافت روي كم باشد، جذب آن را ممكن است كاهش دهـد. از سـوي ديگر، مقادير بالاي روي مي تواند جذب آهن از فروسولفات را كه در تركيب مكمل هاي دارويي وجود دارد كاهش دهد. جذب روي ممكن است توسط گلوكز و يا لاكتوز و پروتئين سويا كه به تنهايي و يا همراه با گوشت مصرف مي شود، افزايش يابد. روي موجود در شير مادر مانند آهن در مقايسه با شير گاو از قابليت جذب بالاتري برخوردار است.

عوامل كاهش دهنده جذب روي چيست:

فيبر يا فيتات جذب روي را كاهش مي دهند. دوز بالاي مس نيز مانع جذب روي مي شود. آهن با روي در جذب رقابت مي كند نسبت 2 به 1 يا 3 به 1 آهن و روي منجر به كاهش چشمگير دريافت روي مي شود. معمولا" در مكمل هاي ويتامين – مينرال نسبت آهن به روي بيش از 3 با 1 است به عبارت ديگر دوز بالاي روي جذب آهن موجود در مكمل هاي ويتامين – مينرال را تحت تاثير قرار مي دهد. در زمينه تاثير مكمل ياري آهن و روي مطالعه اي در اندونزي بر روي 680 كودك انجام گرفت. بدين صورت كه در گروه آهن، روزانه به ميزان 10 ميلي گرم آهن، گروه روي به ميزان 10 ميلي گرم روي، گروه روي و آهن، به ميزان 10 ميلي گرم روي و 10 ميلي گرم آهن و در گروه ديگري داروي بي اثر از 6 تا 12 ماهگي داده شد. در ابتدا و انتهاي مطالعه آزمايشات خوني انجام گرفت در ابتدا ميزان شيوع آنمي يا كم خوني فقر آهن و كمبود روي به ترتيب 41%، 8% و 78% بود. پس از دريافت مكمل، ميزان هموگلوبين و فريتين سرم گروه آهن نسبت به گروه آهن و روي افزايش بيشتري داشت.

از نتيجه اين تحقيق چنين برمي آيد كه مكمل ياري آهن و روي با يكديگر كمتر بر وضعيت روي و آهن موثر است و مصرف مكمل ها به تنهايي بر ميزان آهن و روي موثر خواهد بود شواهد نشان مي دهد كه يك عمل متقابل بين آهن و روي زماني كه هر دو با هم مصرف مي شوند وجود دارد.

كمبود روي كي اتفاق مي افتد:

كمبود روي يكي از شايع ترين بيماري هاي ناشي از سوء تغذيه در كشورهاي در حال توسعه است. كمبود روي اولين بار در جوانان ايران و مصر دیده شد و علائم آن شامل هيپوگناديسم، كم خوني در حد متوسط، كوتاهي قد، كاهش مقاومت بدن در برابر بيماري ها، نقص سيستم ايمني و پائين بودن ميزان روي پلاسما است. اين كمبود به علت مصرف رژيم هاي غني از غلات تصفيه شده و نان هايي كه خمير آن ها به خوبي ورنيامده باشد، به وجود می آید.. اين مواد حاوي مقادير زيادي فيبر و فيتات هستند كه هر دو در روده با روي تركيب شده و مانع جذب آن مي شوند. كم خوني مشاهده شده در اين افراد ممكن است به علت اثر متقابل آهن و روي باشد. علائم ديگر كمبود روي شامل: تاخير در بهبودي زخم ها، ريزش مو، زخم هاي پوستي، اختلال حس چشايي، اختلالات رفتاري و تاخيـر بلـوغ جنسـي است. كمبــود روي ممكـن است بــه علت سوء جذب يا افزايش رفع آن از طريق ادرار، ترشحات پانكراس يا ديگر غدد درون ريز باشد. آكرودرماتيت اينتروپاتيكا (Acrodermatitis Enteropathica) بيماري است كه به علت سوء جذب روي ايجاد مي شود و منجر به زخم هاي پوستي، ريزش مو، اسهال، عفونت هاي باكتريائي و قارچي و حتي در صورت عدم درمان، منجر به مرگ مي شود.

علل كمبود روي چيست

عوامل مختلفي سبب مي شود كه بدن در معرض كمبود روي قرار گيرد از جمله:

1- مصرف زياد مواد غذايي پرفيبر و فيتات مانند غلات سبوس دار و حبوبات پوست نگرفته

2- سوء تغذيه

3- گرسنگي و فقر غذايي به مدت طولاني

4- افــزايش از دست دادن روي بدن به دليل ابتلا به برخي بيماري ها از جمله اسهال هاي مزمن، سندرم هاي سوء جذب چربي، اختلالات كبدي، ديابت و برخي از بيماري هاي كليوي كه با دفع زياد ادرار همراه هستند.

عوارض كمبود روي چيست

با توجه به اهميت روي دربدن، كمبود آن نيز مي تواند منجر به مشكلات متعددي شود، و سلامت به خصوص كودكان را به خطر اندازد .در اين سنين با توجه به سرعت رشد بالاي شيرخواران و افزايش نياز بدن به وجود روي، كمبود روي اثرات خود را به اشكال مختلف و به شكلي واضح نشان خواهد داد. از جمله عواقب كمبودروي در گروه سني كودكان مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1- تاخير رشد و كوتاه قدي

2- تاخير در بلوغ

3- تاخير در ترميم زخم

4- مشكلات رفتاري

5- ضايعات پوستي

6- ريزش مو

7- كم خوني خفيف

8- ترس از نور و شبكوري

9- اختلال در حس چشايي

گروه هاي در معرض خطر کمبود روي كدام است

گروه هاي آسيب پذير در برابر كمبودروي عبارتند از:

1- نوزادان با وزن كم هنگام تولد (LBW)

2- نوزادان زودرس

3- شيرخواران 24-6 ماهه

4- كودكان پيش دبستاني و سنين دبستان در خانواده هاي كم درآمد

5- زنان باردار وشيرده

6- سالمندان

کمبود روی در دنیا

يك سوم كودكان سنين پيش دبستاني خانواده هاي كم درآمد كشورهاي جهان از كوتاه قدي ناشي از كمبود روي رنج مي برند.

آموزش تغذيه، مكمل ياري، غني سازي مواد غذايي و غني سازي خاك به عنوان راهكارهاي اساسي پيشگيري از كمبود روي تاكيد و توجه متخصصين تغذيه مي باشد.

مطالعات مكمل ياري روي در 9 كشور كم درآمد در آمريكاي لاتين، جنوب و جنوب شرقي آسيا نشان داده است كه مكمل روي منجر به كاهش 25% در شيوع اسهال گرديده است. يك مطالعه در نوزادان هندي كه با وزن كم به دنيا آمده اند نشان داده است كه مكمل روي منجر به كاهش مرگ و مير انان به ميزان 68% شده است. WHO برآورد نموده است كه 800 هزار مرگ در سال به دليل كمبود روي مي باشد. همچنين تخمين زده شده است كه يك سوم جمعيت جهان (73-4%) بر حسب منطقه از كمبود روي رنج مي برند.

نتايج مطالعه متون نشان داده است كه نوزادان با وزن كم هنگام تولد، نوزادان زودرس و شيرخواران 24-6 ماهه از عمده ترين گروه هاي در معرض خطر كمبود روي مي باشد.

در كشور ما، بررسي تعيين وضعيت ريزمغذي ها كه در سال 1380 توسط دفتر بهبود تغذيه جامعه و با همكاري انستيتـو تحقيقـات تغـذيه و صنايع غذايي كشور و آزمايشگاه ملي رفرانس در گروه هاي سني مختلف و در 11 اقليم كشور انجام شد نشان داد كه شيوع كمبود روي بر اساس ميزان روي سرم از 5 درصد در مناطق روستايي استان هاي فارس و مركز استان كرمان تا 75 درصد در مناطق روستايي جنوب خراسان، سيستان و بلوچستان و جنوب كرمان گزارش شده است. در مناطق شهري نيز شيوع كمبود روي از 10 درصد در استان هاي فارس و مركز استان كرمان تا 55 درصد دراستان هاي سيستان و بلوچستان، جنوب خراسان و جنوب كرمان مشاهده مي شود. نتايج اين بررسي حاكي از آن است كه كمبود روي به عنوان يك مشكل تغذيه اي عمده در كودكان 24-15 ماهه كشور مطرح است. به طوري كه متوسط كمبود روي در گروه سني مورد نظر 20% در كل كشور گزارش شده است.

راه هاي پيشگيري از كمبود روي كدام است

مانند سایر ریز مغذی ها برای پیشگیری از کمبود روی چهار راهکار اصلی وجود دارد

v آموزش تغذيه شامل:

- آموزش جامعه در خصوص استفاده لازم و كافي از منابع غذايي روي

- برنامه ريزي غذايي مناسب براي كودكان همچون گنجاندن منابع غذايي روي مانند انواع گوشت ها، حبوبات و غلات در برنامه غذايي روزانه آنان

-

v مكمل ياري

یعنی استفــاده روزانـــه از مكمل روي خصوصا" به شكل شربت براي كودكان 24-6 ماهه.

v غني سازي مواد غذايي

افزودن روي به برخي از اقلام غذايي مناسب مانند آرد مورد استفاده در پخت نان و ساير مواد غذايي.

v غني سازي خاك

اضافه كردن روي به خاك مزارع زير كشت محصولات كشاورزي زيرا خاك برخي از مناطق كشور دچار فقر روي مي باشد و اين مسئله منجر به كمبود ذخيره روي در گياهان و در نتيجه گوشت دام مي گردد.

مسموميت با روي در چه صورتي اتفاق مي افتد:

مصرف بيش از حد روي و مسموميت با آن (300-100 ميلي گرم در روز) به ندرت مشاهده شده است با اين حال، مصرف بيش از حد مكمل هاي روي جذب مس را مختلف مي كند. مصرف مكمل هاي روي 50 ميلي گرمي باعث كاهش HDL در مردان مي شود. همچنين مصرف سولفات روي به ميزان 2 ميلي گرم در روز يا بيشتر منجر به التهاب دستگاه گوارش و حالت تهوع و استفراغ مي شود.

سندرم مسموميت با روي بيشتر در بيماران كليوي تحت دياليز مشاهده شده است علائم سندرم مسموميت شامل كم خوني، تب و اختلال سيستم اعصاب مركزي است.